KAŞGARLI MAHMUT VE DİVANÜ LÜGATİ’T TÜRK

İlk yazımızda Eski Türk Edebiyatı sonrası İslami Devir Türk Edebiyatına geçiş döneminden (11.ve 13. Yüzyıllar arası) söz etmiş, bu dönemde dört önemli eserin  varlığından bahisle ilk örnek olarak Yusuf Has Hacip’in “Kutadgu Bilig” adlı eserini tanıtmıştık. Bu yazımızda sadece geçiş dönemi değil Eski Türk Edebiyatı dönemine büyük ölçüde ışık tutan bir diğer önemli eser  Kaşgarlı Mahmut’un “Divanü Lügati’t Türk”  adlı  başyapıtını tanıtmak amacındayız. İlerleyen dönemde  Edip Ahmet’in “Atabetü’l Hakayık” ve Hoca Ahmet Yesevi’nin  “Divan-ı Hikmet”i  konumuzu oluşturacaktır.

               Kaşgarlı Mahmut (1008-1105) Karahanlılar Devletinin hükümranlık bölgesinde yaşamış, ancak birçok Türk ilini gezmiş, Orta Asya’daki Türk boylarını ve Anadolu’yu araştırma,inceleme ve derleme amaçlı olarak dolaşmıştır. “Divanü Lügati’t Türk” adlı eserini 1072-1074 yıllarında Bağdat’ta yazmış ve Abbasi Halifesine armağan etmiştir. Kaşgarlı Mahmut, iyi silah kullanan bir asker olmanın yanında Türkçe sevgisi ile öne çıkan ilk büyük dil bilginidir.“Türk Dillerinin Sözlüğü” anlamına gelen ve Araplara Türkçeyi öğretmek ve Türkçenin Arapça karşısında yok olup gitmesini  önlemek amacıyla yazılan bu eser ansiklopedik ve etimolojik  bir sözlük niteliğindedir. Kitabın ana metni Türkçe, açıklamalar ise Arapçadır. 7500 Türkçe sözcüğün Arapça karşılıklarının yanı sıra Türkçenin gramer bilgisi, şive özellikleri de verilmiştir. Bu yönüyle Türk dilinin ilk sözlüğü, ilk gramer kitabı sayılır. Kitapta Türklerin tarihi ve yaşadıkları coğrafya hakkında ansiklopedik bilgiler de verilmiştir. İslamiyet öncesi Türk edebi-yatına ait koşuk, sagu, sav, destan gibi ürünlerden derlemeler yapılmış olması esere bir antoloji niteliği kazandırmıştır. Kaşgarlı Mahmut’un 11. Yüzyılda Balasagun’u merkez alarak çizdiği Dünya hari-tası  o dönem Türklerinin yaşadıkları bölgeleri ve dağılımlarını göstermesi bakımından ilgi çekicidir.

               Türk dili ve edebiyatı için son derece önemli bir kaynak olan “Divanü Lügati’t Türk” 1910 yılına kadar varlığı bilinen ancak henüz bulunamamış bir eserdir.(Katip Çelebi “Keşfüzzünun” adlı eserinde bu eserin varlığından söz eder.) 1910 yılında Vanizade Nazif Paşa’nın bir bayan yakını İstanbul’daki sahaflar çarşısında kitabı bulur, almak ister. Fiyatta anlaşamayınca durumu Maarif Nezaretine (Milli Eğitim Bakanlığı) bildirir. Maarif Nezareti  fiyatı yüksek bulur ve satın almaz. Ali Emiri Efendi istenen parayı borçlanarak temin eder ve sahaftan “Divanü Lügati’t Türk”ün Şamlı Mehmet adlı usta bir hattat tarafından yazılmış yeryüzündeki tek nüshasını satın alır.Yıllar sonra Sadrazam Talat Paşa’nın ricası üzerine eserin basımına razı olur.

               Divanü Lügati’t Türk’ten bir alıntı ile yazımızı sonlayalım : “ Ben  Buhara’nın  sözüne güvenilir bir  imamından, ayrıca  Nişaburlu bir  imamdan işittim. İkisi de senetlerle bildiriyorlardı ki Peygamber Efendimiz, kıyamet  alametleriyle  ahır  zaman  fitnelerini ve Oğuz Türklerinin ortaya çıkacağını bildirirken  “Türk  dilini  öğreniniz. Çünkü  onların  uzun sürecek  saltanatları  olacaktır.” buyurmuştur. Bu  hadis  doğru  ise  Türk  dilini  öğrenmek  vacip  demektir. Eğer  uydurma ise  (o zaman da)  akıl  ve  mantık  bunu gerektirir.”    SAV (Atasözü)  örnekleri :  “Ot  tese  ağız  köymez.” – Od (ateş)  demekle ağız  yanmaz. /  “Ulugla  uluglasa  kut  bolur.” – Ululara  saygı  gösteren  kut (mutluluk)  bulur./          “Kanı  kan  bile  yumas.” – Kanı  kan  ile yumazlar (yıkamazlar) /  “İt  ısırmas  at tepmes  time.” -   İt  ısırmaz  at  tepmez  deme.”     Ruhu  şad,  mekanı  cennet  olsun.